اندیشکده دانشیاران علوم انسانی

نشست «مناقشه آبی میان ایران و افغانستان» در بستر مجازی اسکای‌روم برگزار شد.

در آغاز جلسه، سخنرانان ضمن اشاره به ریشه‌های تاریخی مناقشه آب بین ایران و افغانستان، روند شکل‌گیری و تداوم چالش‌های آبی در طول دهه‌های گذشته را مورد واکاوی قرار دادند. در این بخش، توجه ویژه‌ای به اهمیت رود هیرمند به عنوان یکی از منابع حیاتی آب در منطقه شد؛ منبعی که همواره نقشی تعیین‌کننده در حیات اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی دو سوی مرز ایفا کرده است. پس از مرور زمینه‌های تاریخی، سخنرانان به پیامدها و تأثیرات کنونی بحران آب بر دو منطقه نیمروز در افغانستان و سیستان در ایران پرداختند. آنان توضیح دادند که این بحران پیامدهای گسترده‌ای به دنبال داشته است. از جمله این پیامدها می‌توان به افزایش مهاجرت، کاهش سطح امنیت انسانی و بروز نارضایتی‌های اجتماعی اشاره کرد. سپس هر یک از سخنرانان به راهکارهایی در مدیریت منابع مشترک آبی میان ایران و افغانستان به شرح ذیل پرداختند.

نجیب آقا فهیم، استاد سابق دانشگاه کابل و کارشناس آب‌های های فرامرزی و مناقشات مرزی افغانستان با همسایگان، بر این باور است که برای حل مناقشه آبی میان ایران و افغانستان، ضروری است جامعه علمی و دانشگاهی دو کشور در فضایی مشترک گرد هم آیند و با تکیه بر پژوهش‌های تخصصی، راهکارهای علمی و عملی ارائه کنند. وی تأکید کرد که تشکیل یک کمیسیون بی‌طرف اما دارای صلاحیت تخصصی می‌تواند به یافتن راه‌حل‌های پایدار کمک نماید. از نگاه او، رویکرد تقابلی نه تنها قادر به حل مسئله نخواهد بود، بلکه احتمالاً موجب تشدید آن می‌شود. همچنین باید در نظر داشت که هر دو دولت در ایران و افغانستان تاکنون با سوء‌مدیریت در این زمینه مواجه بوده‌اند.

احمد میر، مدرس روابط بین الملل در دانشگاه های سیستان و بلوچستان، معتقد است که ریشه‌ چالش‌های آبی میان ایران و افغانستان را باید فراتر از مرزهای دو کشور جست‌وجو کرد. وی تأکید می‌کند که تشکیل یک کمیسیون مشترک متشکل از کارشناسان ایرانی و افغانستانی می‌تواند بستر مناسبی برای ریشه‌یابی و تحلیل این مسئله فراهم آورد. به اعتقاد او، تاکنون هیچ‌ کدام از دو دولت نتوانسته‌اند به‌طور جدی و مؤثر به این موضوع بپردازند. از این‌رو، نقش جامعه مدنی و افکار عمومی در هر دو کشور حائز اهمیت است؛ چرا که فشار از سوی مردم و نهادهای مدنی می‌تواند دولت‌ها را به اتخاذ رویکردی مسئولانه‌تر و یافتن راه‌حل‌های پایدار برای حل مناقشات موجود وادار سازد.

اجمل نیمروزی، پژوهشگر دکتری مطالعات بین المللی توسعه با تمرکز بر ولایت نیمروز و شمال سیستان و بلوچستان، معتقد است که یکی از اساسی‌ترین چالش‌ها در مناقشات آبی میان ایران و افغانستان، کنار گذاشتن مردم از فرایند تصمیم‌گیری و حل مسئله است. به باور او، حل این بحران مستلزم مشارکت فعال و معنادار جوامع محلی در هر دو سوی مرز است. در شرایط کنونی، زیان اصلی ناشی از بحران آب متوجه مردم می‌شود، در حالی‌که دولت‌ها به طور مستقیم آسیب چندانی متحمل نمی‌شوند؛ از همین رو، تاکنون اراده و جدیت لازم برای حل این مسئله از سوی دولت‌ها مشاهده نشده است. نیمروزی تأکید می‌کند که رویکرد مردم‌محور باید در سیاست‌گذاری‌ها جایگاه ویژه‌ای پیدا کند. او دسترسی مردم به منابع اقتصادی را کلید اصلی حل منازعات می‌داند؛ زیرا با تحقق این امر، مسئله امنیت نیز تا حد زیادی به‌طور خودکار برطرف خواهد شد. افزون بر این، با توجه به تغییر شرایط زیست‌محیطی در سطح منطقه و جهان، ضروری است راهکارهایی نوین و متناسب با شرایط جدید ارائه گردد.

حبیب‌الله جوان، مدیر دپارتمان علوم سیاسی و روابط بین‌الملل دانشگاه آزاد اسلامی زابل، بر این باور است که حل مناقشات آبی میان ایران و افغانستان باید از مسیر دیپلماسی دنبال شود، چرا که تجربه نشان داده است رویکردهای دیپلماتیک می‌توانند در مدیریت تعارضات بین‌المللی مؤثر واقع شوند. وی تأکید می‌کند که شکل‌گیری اتاق‌های فکر مستقل و تخصصی، متشکل از صاحب‌نظران و کارشناسان حوزه‌های مرتبط، می‌تواند بستر مناسبی برای ارائه راهکارهای علمی و عملی به دولت‌ها فراهم آورد. به اعتقاد او، در صورت وجود اراده سیاسی جدی در میان دولت‌ها، امکان دستیابی به توافق و حل مسئله آب وجود دارد. جوان همچنین به نظریه «وابستگی متقابل» اشاره می‌کند و معتقد است این چارچوب نظری می‌تواند مبنای مفیدی برای فهم و مدیریت منازعات آبی میان دو کشور باشد. وی استفاده از ظرفیت‌های علمی و دانشگاهی ایران و افغانستان را ضرورتی انکارناپذیر در مسیر یافتن راه‌حل‌های پایدار می‌داند.

این نشست آنلاین با همکاری شعبه سیستان و بلوچستان انجمن ایرانی مطالعات غرب آسیا، اندیشکده دانشیاران علوم انسانی، گروه علوم سیاسی دانشگاه آزاد اسلامی زابل و اتحادیه همگرایی منطقه‌ای فجرستان، با مدیریت مصطفی خدارحمی از ساعت ۱۹ الی ۲۱ شنبه هشتم شهریور ۱۴۰۴ برگزار شد.